Entomolodzy leśni w Waplewie

Wieloletnią tradycją spotkań i wymiany poglądów między miłośnikami entomologii leśnej jest coroczna konferencja organizowana na jesieni przez Komisję Ochrony Zasobów Leśnych PTL, Instytut Badawczy Leśnictwa i rdLP organizującą konferencje na swoim terenie. W bieżącym roku tematami konferencji zorganizowanej w WDW „Warmia” w Waplewie (Nadleśnictwo Olsztynek, RDLP w Olsztynie) były: „Działania gospodarki leśnej, a ochrona różnorodności biologicznej” oraz „Nowe oraz mało poznane owady szkodliwe występujące w lasach”.

W tegorocznym spotkaniu uczestniczyli pracownicy dyrekcji lasów olsztyńskich z dyrektorem Alfredem Szlaskim, zastępcą dyrektora do spraw gospodarki leśnej Ryszardem Ziemblickim, naczelnikiem wydziału ochrony lasu Tadeuszem Pampuchem i pracownikami nadleśnictw RDLP Olsztyn, IBL z Warszawy i Krakowa, pracownicy wydziału ochrony lasu w DGLP i rdLP, pracownicy ZOL, wyższych uczelni oraz goście z Litwy - Paulius Zolubas (szef służb ochrony lasu Litwy), Arturas Gedminas z Instytutu Badawczego Leśnictwa w Kownie, dr. Jurate Lynikiene i prof. dr Ziogas Algimantas z Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Kownie

W dniach 26-29 września wygłoszono łącznie 14 referatów i doniesień obejmujących tematykę ochrony różnorodności biologicznej i mało dotychczas poznanych owadzich szkodników leśnych.

Po zapoznaniu zebranych ze specyfiką lasów dyrekcji olsztyńskiej przekazanej przez dyrektora Szlaskiego w pierwszej sesji referatowej autorzy 7 opracowań zapoznali uczestników konferencji z wynikami badań w zakresie:

• Różnorodności biologicznej a ochrony lasu przed szkodliwymi owadami (prof. dr hab. Henryk Malinowski, IBL)
• Wybranych działań w ochronie różnorodności biologicznej na terenie RDLP w Olsztynie (Ryszard Ziemblicki, RDLP Olsztyn)
• Ochrony bioróżnorodności owadów saproksylicznych w lasach szwedzkich (dr. inż Jacek Hilszczański, IBL)
• Ochrona bioróżnorodności, a szkodami powodowanymi przez kornika drukarza w lasach Litwy (dr inż. Paulius Zolubas, kierownik służb ochrony lasu Litwy)
• Różnorodności biologicznej - mitami i rzeczywistością na przykładzie chrząszczy (Coleoptera) Karkonoszy (dr inż. Andrzej Mazur, Wydział Leśny AR w Poznaniu)
• Wpływu stosowanych insektycydów na różnorodność biegaczowatych w lasach Litwy (dr Jurate Lynikiene, Wydział Leśny Uniwersytetu w Kownie)
• Roli insektycydów i antyfidantów roślinnych w ochronie lasu, a różnorodność biologiczna (dr inż. Marek Dobrowolski, IBL)
• Nowymi, bezpiecznymi dla środowiska metodami ograniczania liczebności populacji brudnicy mniszki (dr inż. Lidia Sukovata i doc. dr hab. Andrzej Kolk, IBL)
  

Profesor Malinowski przypomniał, że w grupie ponad 1,0 miliona owadów dotychczas poznanych na świecie (stanowiących 64% gatunków zwierząt), w Polsce żyje 32 tys. organizmów, w tym prawie 80 % związanych jest z siedliskami leśnymi. Ze względu na szkodliwe znaczenie gospodarcze wiele z nich musi być zwalczanych. Autor przedstawił podział środków ochrony roślin pod względem ich budowy i działania na organizmy owadzie.

Referat dyrektora Ziemblickiego był uzupełnieniem prezentacji lasów olsztyńskich dokonanych przez dyrektora RDLP w Olsztynie o całokształt działań prowadzonych w zakresie ochrony bioróżnorodności lasów tego regionu kraju. Przedstawiono rolę LKP Lasy Mazurskie i obszarów sieci ekologicznej Natura 2000, działania prowadzone m.in na rzecz ochrony gatunków i ich siedlisk (cis, żółw błotny, granicznik płócnik, chamedafne północna), 67 gatunków ptaków lęgowych (w tym aż 54 gatunki żyją na terenie Nadleśnictwa Miłomłyn). Ponad 15 tys ha bagien i obszarów uwodnionych objęto ochroną ze względu na ich unikalne walory przyrodnicze. W ramach działań proekologicznych we wszystkich leśniczówkach zainstalowano baterie słoneczne.

Jacek Hilszczański przedstawił strukturę ochrony przyrody w Szwecji, prowadzone działania w zakresie edukacji ekologicznej społeczeństwa, w tym również ochrony entomofauny. Parlament Szwecji czuwa nad realizacją założeń programu zrównoważonej gospodarki leśnej, według której rodzime populacje organizmów zagrożonych i ginących musza być żywotne. W odniesieniu do owadów stosuje się tu ochronę ogólną (całkowitą, holistyczną), lub szczegółową. W drzewostanach pozostawia się drzewa martwe, dziuplaste, prowadzi monitoring tzw. owadów wskaźnikowych (w tym saproksylicznych). W celu ochrony niektórych gatunków wykonuje się nawet kontrolowane pożary lasu zapewniające owadom w przyszłości odpowiednie środowiska bytowania. W drzewostanach gospodarczych pozostawia się do 5,0 m3 posuszu na hektar, przynajmniej dwa całe drzewa i kilka drzew ogłowionych na wysokości 5-6 m oraz przestoje i grupy biocenotyczne. Szczególnie wspierane są gatunki liściaste, rzadkie w lasach Północy.

W lasach Litwy stosuje się zintegrowane metody zwalczania korników świerka - wyszukiwanie i wycinanie drzew trocinkowych (z korowaniem i niszczeniem kory), pułapki feromonowe i drzewa pułapkowe. Aby uniknąć ryzyka masowych rozmnoży kornika drukarza stosuje się stopniowe usuwanie drzew opanowanych i potencjalnej bazy lęgowej wokół gniazd ognisk gradacyjnych. Główny ciężar walki z kornikiem polega na regulowaniu pozyskania drewna.

W lasach Litwy w latach 1999-2002 miała miejsce gradacja strzygoni choinówki, miejscami doszło do 50-70% defoliacji. Stosowano zabiegi ratownicze środkami ochrony roślin Arrivo i Foray. Pracownicy wydziału leśnego Uniwersytetu Rolniczego w Kownie podjęli temat badania wpływu tych preparatów na faunę epigeiczną w opryskiwanych drzewostanach. Różne dawki obu preparatów powodowały zmiany ilościowe w populacjach biegaczowatych - między innymi Carabus arvensis i Pterostichus oblongopunctatus.

W referacie doktora Dobrowolskiego przedstawiono reakcje owadów na przywabiające lub odstraszające działanie naturalnych związków roślinnych. Autor przedstawił tez historię poszukiwania takich związków wykorzystywanych do regulacji liczebności populacji owadów w formie antyfidantów lub insektycydów (w tym wykorzystanie azadirachtiny).

Referat dr. Sukovatej i doc. Kolka prezentował rolę feromonów w dezinformacji samców motyli podczas rójki. W latach 1950-2005 niemal 80% podejmowanych akcji ratowania lasów przed owadami liściożernymi dotyczyło brudnicy mniszki. Stosowane od kilkudziesięciu lat semiozwiązki (feromony i allelozwiązki) pozwalają na masowe odłowy szkodników owadzich z możliwością ich eliminacji ze środowiska, powodują zakłócenia rójki, sterowanie strumieniami rojących się owadów. Zastosowanie feromonów „Dispalur” i „Monochalur” w różnych formach oprysków lasów opanowanych przez brudnicę mniszkę powodowało wyraźną dezinformacje samców, spadek ilości zapładnianych samic i wzrost ilości składanych niezapłodnionych jaj.
Dr Mazur przedstawił charakterystykę zbiorowisk roślinnych i klimatu Karkonoszy, historię badań koleopterologicznych na tym obszarze - w tym prowadzonych obecnie równolegle po stronie polskiej i czeskiej. W Karkonoszach stwierdzono występowanie 1319 gatunków chrząszczy z 70 rodzin, co stanowi 22% krajowej koleopterofauny. Badania udowodniły, że po obu stronach granicy występują zarówno gatunki wspólne, jak i charakterystyczne tylko dla strony południowej lub północnej gór - dla przykładu na 276 gatunków kusakowatych stwierdzonych po stronie polskiej, tylko 82 były odławiane również po stronie czeskiej.

W drugim dniu spotkania organizatorzy zaprosili gości do udziału w wycieczce na teren Nadleśnictw Wichrowo i Orneta gdzie zaprezentowano wielogatunkowe drzewostany objęte różnymi metodami zagospodarowania i ochrony. Pokazano przykłady drzewostanów złożonych z wielu gatunków drzew - uznanych za odporne na masowe wystąpienia owadów oraz takie, które wymagają, lub są w trakcie przebudowy. Przedstawiono obszary ochrony ptaków drapieżnych, przykłady wykorzystania bioróżnorodności przy projektowaniu ścieżek dydaktycznych i rezerwatów (Nadl. Orneta). Obecność tak znamienitego grona entomologów dała gospodarzom obu nadleśnictw możliwość wymiany doświadczeń nad ochroną lasu przed szkodnikami pierwotnymi i wtórnymi oraz - podczas posiłków - możliwość zaznajomienia gości ze specjałami lokalnej kuchni.

Trzeci dzień konferencji został poświęcony zagadnieniu nowych oraz mało poznanych owadów szkodliwych występujących w lasach. Podczas tej sesji referatowej wygłoszono 6 referatów:

• „Krobiki dębowe” - cechy rozpoznawcze i obrazy uszkodzeń (Artur Chrzanowski, Wydział Leśny AR w Poznaniu)
• Opiętki - mało poznane szkodniki drzewostanów dębowych (Andrzej Sierpiński i Jacek Hilszczański, IBL)
• Morfologia i biologia przedstawicieli rodzaju Pineus Schimer 1869 (Adelgidae) w Polsce (Cezary Bystrowski i Grzegorz Tarwacki, IBL)
• Dynamika pojawu przedstawicieli rodzaju Strobilomyia Michalsen na plantacji modrzewia europejskiego w Nadleśnictwie Leżajsk, Leśnictwie Marynin (Cezary Bystrowski, Grzegorz Tarwacki, IBL)
• Kornik modrzewiowiec - groźny szkodnik młodników modrzewiowych pożarzyska w Kuźni Raciborskiej (Grzegorz Guzik, Dariusz Hutka, ZOL w Opolu)
• Strategia boreczników na terenie Lasów Państwowych w Toruniu (Piotr Gawęda, ZOL w Gdańsku)
  

Krobiki należące do rzędu motyli stanowią rodzinę liczącą około 800 gatunków rozprzestrzenionych na całym świecie. W Polsce występuje 150 gatunków, w tym tylko jeden żeruje na gatunkach iglastych (krobik modrzewiowiec), a ponad 70% z nich związanych jest z roślinami zielnymi. Są to głównie monofagi i oligofagi, na dębach rozwija się 6 gatunków spotykanych w Europie i w całym kraju : Coleophora anatipenella, C. curtipenella, C. ibipenella, C. kurhella, C.flavipenella, C. lutipenella. Szkodniki te wystąpiły licznie w drzewostanach dębowych w wielu regionach kraju w latach 2004-2005, powodując:
- objadanie i wygryzanie treści pączków
- objadanie kwiatostanów
- minowanie, szkieletyzowanie i deformowanie liści
- prawdopodobne przenoszenie chorób liści i pędów dębów

Skryty tryb życia, żerowanie larw wewnątrz pochewek utrudnia możliwości regulacji lokalnych populacji środkami kontaktowymi.

Przez kilka ostatnich lat obserwowano Polsce lokalne, masowe występowanie mszyc z rodzaju Pineus na sosnach. Podczas badań prowadzonych w zakładzie Ochrony Lasu w IBL stwierdzono występowanie 2 gatunków mszyc o pełnym cyklu rozwojowym (holocyklicznym) i o niepełnym cyklu (anholocyklicznym) do których należą Pineus pini i Pineus strobi. największy obszar występowania mszyc i wyrządzonych szkód znajdował się w Nadleśnictwie Ostrów Mazowiecka (RDLP w Warszawie).

Obecność śmietki (Strobylomyia sp.) na plantacjach nasiennych modrzewia przyczynia się do istotnych strat w masie pozyskiwanych nasion. W Europie spotyka się 4 gatunki śmietek, w Polsce znaczenie gospodarcze mają dwa gatunki - na modrzewiach żyją Strobylomyia melania i S. infreguens powodujące do 80% zasiedlenia szyszek Badania liczebności, dynamiki i składu gatunkowego populacji prowadzono na terenie leśnictwa Marynin w Nadl. Leżajsk stosując pułapki Merickego. O terminie rójki decyduje temperatura, muchy roją się od połowy kwietnia do połowy maja. Najlepsze wyniki regulacji liczebności populacji dają 2-3 opryski podczas rójki (pierwszy między 15-25 kwietnia), lub stosowanie preparatów systemicznych (np. Bi 58) - po ich zarejestrowaniu do stosowania w leśnictwie.

W trwającym procesie chorowania i zamierania drzewostanów dębowych bardzo ważną rolę pełnią bogatki z rodzaju opiętków. Drzewostany dębowe (9% powierzchni lasów w Polsce) ulęgają osłabieniom w wyniku lokalnych podtopień, suszy, obniżenia poziomu wód gruntowych, żerowania szkodników liściożernych, chorób grzybowych i wielu innych przyczyn. W ramach cięć przygodnych w latach 2001-2004 pozyskano łącznie 836 tys. m3 drewna dębowego. W zespole 28 gatunków opiętków na dębach wywodzi się 7 gatunków, a do najczęściej spotykanych należą: opiętek dwuplamkowy - Agrilus biguttatus, opiętek zwężony - A.angustulus i opiętek bruzdkowany - A. sulcicollis. Opanowują drzewa średnich i starszych klas wieku szczególnie po stronie najbardziej nasłonecznionej - żery larw (korytarze larwalne do 150 cm długości) przecinają warstwę łyka i powodują śmierć drzewa. Chrząszcze prowadzą żery uzupełniające w koronach dębów. W Europie opiętki bardzo często opanowują dęby po gradacjach brudnicy nieparki, W Azji i Ameryce Płn. bardzo groźnym, ekspansywnym gatunkiem jest Agrilus planipennis znajdujący się na liście kwarantannowej EPPO.

Po pożarze w Nadleśnictwach Kuźnia Raciborska, Rudziniec i Kędzierzyn w 1992 roku spaleniu uległo 9060 ha lasu. W latach 1992-1994 w ramach prac odnowieniowych posadzono m.in. modrzewie na powierzchni około 1000 ha. W ramach prowadzonych ostatnio cięć pielęgnacyjnych (czyszczeń) w wielu przypadkach nie docinano zawias pozostawiając drzewa leżące, ale nadal pobierające wodę poprzez systemy korzeniowe. Wycięty materiał martwy i żywy stał się bazą lęgową dla kornika modrzewiowca (Ips cembrae), który w kolejnych generacjach zaczął atakować żywe drzewa. W Nadleśnictwach Rudy Raciborskie i Rudziniec do monitorowania i zwalczania szkodnika stosowano pułapki feromonowe trójkątne i segmentowe z feromonem „Cemprodor”, część ściętych i opanowanych przez kornika drzew ściągano na wały i przykrywano czarną folią. Wysokie temperatury i zaparzenie materiału roślinnego powodowały śmierć chrząszczy i larw. Stosowano również zrębkowanie opanowanych strzał. W wyniku żerów kornika wycięto około 2 ha zrębami i gniazdami do 10 arów. W drzewostanach sosnowych RDLP w Toruniu od 1991 roku obserwuje się cykliczne występowanie 6 gatunków boreczników występujących jednogatunkowo (borecznik sosnowiec) lub w zespołach wielogatunkowych złożonych z: borecznika sosnowca, zielonożółtego, krzewiana, kapryśnego, największego i jasnobrzuchego. W zespole szkodników zawsze jeden z gatunków obejmował rolę dominującą. Na terenie RDLP w Toruniu powstały dwa centra występowania boreczników - północne (Bory Tucholskie) z borecznikiem sosnowym, zielonożółtym, krzewianem i największym oraz południowe (Nadleśnictwa: Solec Kujawski, Bydgoszcz, Cierpiszewo) z borecznikami: sosnowcem, jasnobrzuchym, krzewianem i kapryśnym. Zabiegi ratownicze podejmowano zazwyczaj na II generację na jesieni. Wieloletnie obserwacje tej grupy szkodników w lasach toruńskich pozwalają na stwierdzenie, że:
- masowe pojawy boreczników występują najczęściej tuż po gradacji brudnicy mniszki,
- gradacji boreczników przewodzi zazwyczaj jeden gatunek, rzadko wymieniany przez inny,
- kokony gatunku dominującego znajdowane są w nietypowych miejscach, zazwyczaj nie uwzględnianych podczas prowadzenia prac prognostycznych,
- występuje częste zjawisko rozciągniętych w czasie rójek i nakładania się na siebie kolejnych generacji (borecznik sosnowiec)
- stwierdzano występowanie boreczników w małych kompleksach śródpolnych, opuszczanych podczas prowadzenia prac prognostycznych,
- wszelkie gniazda gradacyjne boreczników należy zaznaczać na mapach i korzystać z tej wiedzy przy analizie kolejnych masowych pojawów szkodników,
- należy śledzić wszystkie symptomy narastania liczebności populacji, szczególnie poszukiwać kokonów w miejscach dobrze nasłonecznionych, często nietypowych dla boreczników.

Spotkanie zakończyła dyskusja na wszystkie tematy poruszane w referatach. Wiele przekazanych tu informacji zostanie wykorzystanych podczas szkoleń prowadzonych przez ZOL-e i wydziały ochrony lasu w rdLP.

Do zorganizowania kolejnej konferencji PTE zgłosiły się RDLP Gdańsk, Radom i Lublin. Wiodący temat przyszłej konferencji – „Aktualne problemy ochrony lasu przed owadami” będzie uzupełniony zgodnie z życzeniem uczestników o zagadnienia przyczyn rozbieżności między wynikami prac prognostycznych, a powierzchniami obejmowanymi zabiegami ratowniczymi, problematyką ochrony lasów na gruntach porolnych, ochroną lasu w LKP i powierzchniach sieci ekologicznej Natura 2000.

Uczestnicy tegorocznej konferencji PTE serdecznie dziękują dyrekcji i pracownikom RDLP w Olsztynie oraz doc. dr hab. Andrzejowi Kolkowi i pracownikom Zakładu Ochrony Lasu IBL za doskonałe przygotowanie konferencji - zarówno sesji referatowych jak i części terenowej spotkania.

Jacek Stocki