Czynniki wpływające na nasilenie uszkodzeń

Mechanizm powstawania uszkodzeń lasu przez zwierzynę ma charakter kompleksowy. Za jego nasilenie odpowiedzialne są (szczególnie gdy występują równolegle) różne czynniki środowiskowe – niedobór żeru, okresowy niepokój, ekstremalne temperatury, zalegająca, gruba pokrywa śnieżna.

Gatunki jeleniowate takie jak sarna, daniel, jeleń czy łoś powodują w lasach gospodarczych systematyczne uszczuplenie biomasy, istotnie wpływając na ich stan. Nasilenie uszkodzeń możemy ograniczyć przez mądre i racjonalne gospodarowanie populacjami. Polega to przede wszystkim na utrzymaniu optymalnego zagęszczenia zwierząt oraz na odpowiedniej regulacji struktury przestrzennej, wiekowej i płciowej. Znaczący wpływ na liczebność jeleniowatych, a tym samym na zmniejszenie uszkodzeń, może mieć występo-wanie w środowisku leśnym dużych drapieżców, w szczególności wilka.
Na zmniejszenie uszkodzeń ma również istotny wpływ polepszenie warunków pokarmowych, a przede wszystkim ograniczenie nasilenia nadmiernej penetracji środowiska przez człowieka.
Żeby zmniejszyć ujemne oddziaływanie wspomnianych roślinożerców, stosuje się zabiegi ochronne. Począwszy od zabezpieczeń chemicznych i mechanicznych pojedynczych sadzonek, aż do zabiegów najbardziej kosztownych, którymi są grodzenia całych powierzchni.
W ostatnich latach obserwuje się powolne, lecz ciągłe zwiększenie liczebności jeleniowatych. Dalszemu ich wzrostowi może sprzyjać stopniowy wzrost lesistości naszego kraju oraz zagospodarowanie nieużytków rolnych wspomagane przez fundusze unijne.

Zgryzanie i spałowanie

Nasilenie uszkodzeń, mimo podobnych warunków siedliskowych, bywa różne. Zdarza się, że przy małym zagęszczeniu zwierzyny uszkodzenia są pokaźne i odwrotnie – przy dużym, gospodarczo znośne. Istotny wpływ na różne ich nasilenie ma oddziaływanie wybranych czynników środowiskowych, takich jak: stan pogody, niepokój powodowany przez człowieka, które wpływają znacząco na dostępność pokarmu w okresach fenologicznych – odpowiadających porom roku.
Wśród różnych rodzajów uszkodzeń możemy wyróżnić: spałowanie, osmykiwanie, zgryzanie, czemchanie, łamanie, obijanie, wydeptywanie, a nawet wyrywanie pojedynczych sadzonek.
Z gospodarczego punktu widzenia najistotniejszy wpływ na stan odnowień i jakość techniczną drewna ma przede wszystkim zgryzanie oraz spałowanie. Jeleniowate o każdej porze roku – z różną intensywnością – penetrują powierzchnie otwarte, podokapowe i młodniki. Znajdują tu: rośliny zielne, trawy, porosty, mchy, jak również pędy oraz pączki, siewek i sadzonek krzewów i drzew leśnych.
Sadzonki i siewki narażone są na zgryzanie od momentu posadzenia lub skiełkowania aż do chwili, kiedy pęd wraz z pączkami osiągnie wysokość uniemożliwiającą poszczególnym gatunkom swobodny do niego dostęp. W przypadku jelenia wynosi ona ok. 2 m, daniela – 1,5 m, a sarny 1,2 m wysokości. Szczególnie intensywnie zgryzane są młode pędy wiosną, z uwagi na mały udział włókna i monoterpenów w przypadku gatunków iglastych. Najbardziej narażone na zgryzanie są drzewka rosnące na obrzeżach upraw oraz powierzchnie odnowieniowe usytuowane przy granicy polno-leśnej. Drzewka z uszkodzonym pędem głównym przyjmują nieprawidłową formę, co objawia się skrzywieniem strzały, wielopędowością i powstawaniem krzaczastych form. W skrajnych przypadkach dochodzi nawet do obumarcia pojedynczego egzemplarza.
Kolejnym bardzo istotnym rodzajem uszkodzeń jest spałowanie. Spałuje przede wszystkim jeleń, gatunek bardziej podatny na antropopresję. Niepokój czasowy powodowany przez człowieka zmusza go do dłuższego niż zwykle przebywania w miejscach dziennych ostoi, którymi są bardzo często zwarte uprawy leśne oraz młodniki. Zdobywa on tam pożywienie przez spałowanie młodych drzewek. Dolną granicą wiekową spałowania sadzonek stanowi moment, kiedy pojedyncze drzewko jest na tyle stabilne, że zwierzyna przy pomocy dolnych siekaczy odrywa płaty młodej kory wraz z łykiem. W przypadku gatunków iglastych wynosi ona pięć lat. Górna granica wiekowa spałowania jest związana z grubością kory pojedynczych drzewek. Gruba korowina nie pozwala, aby jelenie czy łosie swobodnie ją zdzierały. W przypadkumodrzewia wynosi ona ok. 15, sosny – 20, świerka – 50, a buka nawet 60 lat. Spałowanie podzielić możemy, w zależności od pory roku, na letnie i zimowo-wiosenne. Występuje ono zazwyczaj w okresach niedoboru tradycyjnej bazy żerowej, w połączeniu z penetracją środowiska leśnego przez człowieka. Skutkiem spałowania pojedynczych drzewek jest pojawienie się zabitek lub zgnilizny wewnętrznej, jak również zamieranie pędu głównego sadzonek. Powoduje to trwałe krzywizny części odziomkowej strzał.

Niedobór żeru

Jedną z istotnych przyczyn występowania sezonowych uszkodzeń lasu jest m.in. niedobór żeru, okresowy niepokój (polowania, zbiór grzybów i poszukiwanie zrzuconych poroży), ekstremalne temperatury (zarówno dodatnie, jak i ujemne), zalegająca gruba pokrywa śnieżna oraz równoległe oddziaływanie wymienionych wyżej czynników. Mechanizm powstawania uszkodzeń lasu przez zwierzynę ma charakter kompleksowy, a za jego nasilenie odpowiedzialne są m.in. niezależne od siebie wspomniane czynniki środowiskowe. Podstawową przyczyną powstawania uszkodzeń jest zapotrzebowanie na pokarm. Potrzeby energetyczne jeleniowatych zmieniają się w zależności od okresów fenologicznych, warunków atmosferycznych, silnej antropopresji, wieku i stanu fizjologicznego zwierząt.
Pobieranie i przeżuwanie pokarmu odbywa się u jeleniowatych – w zależności od pory roku – kilka razy na dobę i wymaga dużego spokoju w łowisku. Wspomniane gatunki posiadają wyspecjalizowany układ pokarmowy, który przystosował się do wykorzystania dużej ilości zjadanego pokarmu, ubogiego w łatwo przyswajalne substancje odżywcze, obfitującego natomiast w substancje włókniste. Najbardziej wzmożone zapotrzebowanie pokarmowe występuje u jeleniowatych na wiosnę. Ma ono bezpośredni związek z ostatnią fazą ciąży u samic i późniejszą laktacją oraz budową poroża u samców. Dlatego procesy te u większości jeleniowatych mają miejsce w okresie ogólnej dostępności pokarmu oraz małej penetracji środowiska leśnego przez człowieka. Jeleniowate poszukują składników soczystych i dostępnych, którymi są m.in. młode pędy drzew i krzewów – uszkadzając je przez zgryzanie.

Niskie temperatury i deficyt wody

W miesiącach, kiedy występuje niedobór pokarmu – w okresie zimy i przedwiośnia – w połączeniu z niską temperaturą, której towarzyszy często pokrywa śnieżna, dieta jeleniowatych składa się głównie z żeru pędowego i krzewinek. Jeżeli dojdzie jeszcze czynnik niepokoju – w postaci polowań zbiorowych i penetracji lasu przez poszukiwaczy zrzutów – zwierzyna koncentruje się we fragmentach łowisk zapewniających jej względny spokój. Następstwem tego zjawiska jest nierównomierne jej rozmieszczenie, któremu towarzyszą znaczne uszkodzenia drzewostanów. Jeleniowate poszukują składników zastępczych i dostępnych, którymi są pędy i młoda kora drzew, a także pączki. Szczególnie trudne warunki pokarmowe dla jeleniowatych mają miejsce podczas wystąpienia zaskorupiałej pokrywy śnieżnej (zwanej oblaszczką). W sytuacji kiedy towarzyszą jej niskie temperatury i okresowy niepokój, dochodzi do znacznych uszkodzeń młodników.
W miesiącach letnich występują często okresowe susze. Jeleniowate są zmuszone do systematycznego uzupełniania deficytu wody, która jest im niezbędna do mikrobiologicznego trawienia w żwaczu i wydzielania śliny. Gdy występuje jej niedobór, zwierzęta są mniej aktywne, a brak wody częściowo uzupełniają przez spałowanie bogatego w soki, niezdrewniałego łyka drzew. Zjawisko to występuje wraz z niepokojem wywołanym przez zbieraczy grzybów. Areał bytowania zwierzyny kurczy się, co doprowadza do zbyt długiego jej przebywania w miejscach zapewniających jej względny spokój – najczęściej w jednogatunkowych młodnikach – gdzie znajduje młodą korę drzew, którą zjada, spałując młode drzewka.
Poza wspomnianym mądrym i racjonalnym gospodarowaniem populacjami jeleniowatych, polegającym przede wszystkim na utrzymywaniu optymalnego zagęszczenia zwierząt, bardzo ważne jest technicznie właściwe wykonywanie prac pielęgnacyjnych i pozyskania drewna, zapobiegających nadmiernym uszkodzeniom lasu przez zwierzynę. Kalendarz i technika wykonywania tych prac powinna uwzględniać stany zwierzyny, omówione czynniki środowiskowe, jak i okresy największego nasilenia uszkodzeń drzewostanów w cyklu rocznym. Zabiegi gospodarcze powinno się planować, biorąc pod uwagę wymogi żerowe gatunków jeleniowatych w celu prawidłowej i bezkolizyjnej – z celami gospodarczymi lasu – ich egzystencji.

Andrzej Stróżczyński, Nadleśnictwo Świebodzin